Tarihte Koçgiri ve Koçgiriler
Koçgiri Kürtçe’de göç etmiş veya büyük göç manasına gelmektedir. Kürtçe’nin Kurmanci ve Zaza lehçesini konuşan ve genellikle Alevi inancına sahip olan Koçgiri Aşireti, M.S 13. yy başlarında Horasan’dan Pülümür (Dersim) yöresine göç ettikleri ve zamanla buradan da göç ederek Koçgiri bölgesine yerleştikleri anlaşılmaktadır. Koçgiri ve Şeyh Hesanan aşiretlerinin Şeyh Hesen’in adıyla adlandırıldıklarına dair tarihsel bilgiler mevcuttur. Dolayısıyla Koçgiriler Horasan’dan göç ederek Pülümür bölgesine gelip yerleşen büyük bir aşirettir.
Horasan Coğrafyası ve Kürtler
Koçgiri’yi anlamak için, Horasan’ı tanıyıp Koçgiri ile bağlantısını görmek gerekiyor. 5.-12. yy’larda Van Gölü ve Urmiye Gölü bölge
sinde yaşanan Kürt göçlerinin bir kolu Horasan’a yönelmiş; Zerdüşt inancının İslamiyet, özellikle de Aleviliğin oluşumundaki izleri, ve Av
estanın dilinin Kurmanci ile büyük oranda benzerliği, bu döneme ilişkin araştırmalarda önemli bir kilometre taşları olabilecek izler taşımaktadır. Horasan bugünkü İran devletinin kuzeydoğusunda, Hazar Denizi’nin güneydoğusuna düşen bölgede, kuzeyde Hazar Denizi ve Türkmenistan, doğuda Türkmenistan ve Afganistan, güney ve batıda İran yaylaları ile sınır oluşturan coğrafi bölgenin adıdır. MÖ. 501 yılında imparatorluk haline gelen Kürt devleti Medlerin, sınırları doğuda Buhara şehri de dahil Horasan bölgesini içeriyordu. Kanuni döneminde bazı kürt aşiretlerinin yerleri değiştirildi. Osmanlı devleti ile İran devleti arasında yapılan SERAV antlaşması (27 Eylül 1618) ile onbin kadar Kürt Horasan’a yerleştirilir. 1639’daki Kasr-ı Şirin Antlaşması ile Kürdistan toprakları ikiye bölündü. Horasan’da zorla iskana tutulmuş ailelerin bir bölümü kendi topraklarına geri döner.
Alevilik İnancı ve Kürtler
Koçgirililerin Alevi inancını benimsemeleri nedeniyle Aleviliğin tarihçesine kısa bir göz atmak yararlı olacaktır. Hicri 90 yıllarında doğuya ve Kuzeye hücum eden Arap-İslam orduları Irak ve İran’daki milletlerin hakimiyetine son verir. Miladi 669’da Dersim havalisi de Rumlardan Arapların idaresi altına geçer. Dersim Kürtleri Araplar’a mukavemet gösterir ve İslamiyet’i kabullenmez. Zerdeşt dinini muhafaza eder. Arapların idaresi Dersim dahiline nüfuz edemez; yalnız Kürdistan’ın diğer mıntıkaları İslamiyet’i zorla kabule mecbur olur. Hz. Ali evlatlarından İmam Caferi Sadık tarafından tertip edilen Alevilik, miladi 11. yy’da Arabistan’dan Caferi Mezhebi adıyla Horasan Kürdistanı’na ve İran’a sirayet eder. Horasan Kürt aşiretleri arasında gelişir. Daha sonra Abbasilerle Emeviler’in şiddetli çatışmaları döneminde, Kürt serdarı olan Ebu Müslimi Horasani miladi 800 tarihinde Emeviler’in yenilgisinde rol oynuyor. Buna rağmen Abbasi halifeleri Ebu Müslimi Horasani’nin güçlenmesinden endişe duyarak öldürüyor. Bunun üzerine bu Kürt Serdarı’nın mahiyetindeki bazı Seyitler, Arapların tazikiyle Kürdistan mıntıkalarına iltica ediyorlar. Başlarında bulunan Kürt halifelerle ve bir takım Kürt mutasavvıfları bunlarla işbirliği yapıyor. Ve böylece bu gelişmeler, hadiseler üzerine Alevilik propagandası yayılıyor. Bu dönemde yine birtakım Kürt aşiretleri seyit denilen halifelerle Horasandan Dersim’e geliyor.
700 Hicri tarihinde Dersim’e gelen bu aşiretler: Şeyh Hasanan, Kureyşan, Hormekan, İzolan, Şadyan, Karsanan, Millan, Bamasuran Kürt kabileleri olup baştaki Halifeleri Kureyş ve Bamasan idiler. Zazaca konuşuyorlar. Horasandan Dersime gelen bu bu aşiretlerle ve Halifeler Dersim Kürtleri arasında Aleviliği yaymaya başlarlar. Ebu Müslimi Horasani ehli keramet sayılır, kitabı okunur. Bununla birlikte Hazreti Ali evlatlarından 8. imam İmam Rıza’nın neslinden Hacı Bektaş Veli de 680’de (hicri) Emevilerin baskısından dolayı Horasandan Orta Anadolu’ya iltica etmek için Erzincan’dan geçmiş ve Dersim Kürtleri’ne kendi tarafından bazı Kürt halifeler göndermiş. Aleviliği Bektaşilik ünvanıyla adlandırmak için propoganda yaptırmış. Safavi İmparatorluğu’nun resmi mezhebi olan Şia (Siyasi bir parti) bazı Kürt mutasavvıfları vasıtasıyla Dersim Kürtlerine intikal eder. Bu da Alevilik demekti. Şu halde esas Zerdeşt akiderinde bulunan Dersim Kürtleri Horasan’dan Dersime gelen Kürt, Alevi, Zaza aşiretleri vasıtasıyla Aleviliği Hacı Bektaş Veli halifeleriyle Bektaşiliği dolayısıyla Şialığa meyilli olmuş. 736’da Kürt Halifelerinden Kureyş ve Bamasura Alaadin Selcuki tarafından ve daha sonra da Sultan Orhan ve Murat tarafından halifelik unvanı verilmiş. Lolan ve Çarek aşiretleri bu halifelerin müritleri olmuştur. Bektaşi ve Şialığa rağmen Horasan Aleviliği üstünlüğünü muhafaza eder.
Pülümür, Koçgiri’ye Göç ve Koçgiri
• Koçgiri aşiretleri Dersim aşiretlerindendir. Horasan’dan 13. yy başlarında Pülümür’e gelen Koçgirililer I. Selim’in Çaldıran seferine kadar 1514 bu yörede yaşadılar.
• I.Selim Çaldıran Seferi sırasında inançları nedeniyle Kızılbaş denildiği ve İran Şiası’na yakın görüldükleri için yöredeki Kürt Alevileri de katlediyor, katliamdan kurtulanlar daha güvenli bölgelere çekiliyor.
• Kanuni’nin Bağdat seferinden sonra 1534 bölgedeki kürt aşiretleri yeni yerleşim bölgelerine gönderilmiş bu fermanla Koçgiriler bugünkü Koçgiri bölgesine yerleşmiş.
• 1534 den sonra yeni yerleşim yerlerine yapılan dağıtımda; Koçgiri aşireti Sivas’ın Zara bölgesine, Şandeli aşireti Palo ve Kığı taraflarına İzol ve Hiran aşireti eski yerleri olan Pertek bölgesine Balaban aşireti Balaban deresine Şahveliyan, Kimsoran, Hamocik aşiretleri de Tercan ovasına inmişler.
• Nuri Dersimi Koçgirilerin 12 büyük kabileden oluştuğunu belirterek, dillerinin Kurmanci olduğunu ve en ünlüleri Badılan, Baro, Bar, Garoa, İbo, Balo, Zaza ve eski Koçgirililerdir der. On ile yirmi bin haneden bahsedilmektedir S.M. Siykes 1915te yayınladığı eserinde Koçgirililerin 10.400 aileden oluştuğunu yazmışsada, Nuri Dersimi 1921 Koçgiri olayına kadar bölgede 30.000 haneden söz etmektedir.
• Koçgirililerin atalarından; Fincan Ağa (lider) Pülümür’den çıkarak Refahiye’nin Koçgiri yöresine yerleşir. Fincan Ağa ve oğlu Diyar Ağa’nın ölümlerinden sonra Boz Ağa kendine yakın bir grupla Sivas’ın İmranlı ilçesi Karataş köyü ve çevresine gelip yerleşir. Refahiye’deki etkinlik aynı şekilde İmranlı’da da kendisini gösterir. Boz Ağa’nın oğlu Gül Ağa zamanında daha fazla gelişir. Koçgiri Aşireti artık Pülümür’den Refahiye ve İmranlı bölgesine kadar olan sahada pek çok köy sahibidir. –Koçgiri aşireti böylece Hafik, Zara, İmranlı, Suşehri, Refahiye Kemah, Divriği, Kangal, Ovacık, Kuruçay ilçeleri ile birlikte Hamo ve Zmara bucaklarını çevreleyen 135 köye yayılmış büyük bir aşirettir. Baytar Nuri köy sayısını 300 olarak belirtir. Bu köylerin 16’sı öz olarak çekirdek Koçgirilidir. Bunlar arasında Refahiye’deki Koçgiri, İmranlı’daki Karataş, Kevelli, Ağızger, Koyunkaya, Sıddıklar, Boğazveren Karahüseyin, Görünmezkale, Gemecik köyleri en eski Koçgiri köyleridir.
1960lı yıllarda köy adlarının değiştirilmesini öngören 1587 sayılı yasa ile Koçgiri köyünün adı Gümüşakar olarak değiştirilmiş; günümüzde Refahiye’ye bağlı bucak olmuştur. Koçgiri Aşiretinin ikinci yerleşim merkezi, olayın önderlerini çıkaran Alişan ve Haydar Bey’in köyleridir, Ümraniye/İmranlı bağlı Boğazviran köyü, yeni adı Boğazören olmuş. Koçgiri Aşireti köyün ilk yerlileridir.
Koçgiri Bağımsızlık Savaşını Hazırlayan Gelişmeler
1. 19. yy’da Tanzimat ve Merkezileşme politikaları
• Osmanlı 19. yy başından itibaren Avrupa ülkelerinin artan üstünlüklerine Batılılaşma siyasetiyle karşı koyma çabasına girmiş. Batılı yöntem ve kurumlar oluşturarak Osmanlı idaresini verimli hale getirmek, Avrupa çizgisinde islahat gercekleştirerek Avrupa’nın baskısından kurtulmak ve her şeyden önce devleti kurtarmaktı. Askeri ve sivil bürokrasinin modernleşmesinden öte daha derin bir değişim gerekmektedir. II. Mahmut 1808-1838 döneminde yoğunlaşan Abdulmecid 1839-1861’de hız kazanan reformlarla 19.yy’a damgasını vurur.
• 1839’da Tanzimat’ın yürürlüğe girmesiyle II. Mahmut döneminde başlayan merkezileşme politikası
• İltizam usulünün kaldırılması
• Doğrudan vergilendirilmelerin konulması
• Zorunlu askerlik sistemi
• Tımarların geri alınması
• Toprak yasasının çıkartılarak toprağın nihai sahibinin devlet olacağı şeklinde düzenlenmesi
• Eyaletlerin fiziki sınırlarının daraltılması, vilayete dönüştürülmesi.
2. Tanzimat ve Merkezileşme politikasının Kürt coğrafyasına etkileri
Yerli (otokton) siyasal örgütlenmenin ileri bir şekli olan Kürt Emirlikleri 1514’de Yavuz Sultan Selim ile yaptıkları Amasya Antlaşması ile; kısmen bağımsız, yarı bağımsız ve özerk statülerini kendi coğrafyalarında Osmanlı idaresinde sürdürmektedir. 1650-1730 yıllarına kadar Özerk Kürt Beylikleri Osmanlılar tarafından ortadan kaldırılmaya başlanmıştır. Bu süreç 19. yy ilk yarısında Cizre Botan Emirliği’nin ortadan kaldırılmasıyla tamamlanmıştır. 1800’lü yılların başlarından itibaren Kürt başkaldırılarının başladığı görülmektedir.
• 1800’lü tarihlerde başlayan Kürt ayaklanmalarında Kürtlerin siyasal istemleri, yerel (bölgesel) önderlerinin istemleri ile sınırlıydı. Bu önderler bağımsızlıktan yana değillerdi. Temelde Osmanlı yönetimi içinde otonom yönetimlerini sürdürmek istiyorlardı.
• Osmanlı Devleti’ne karşı otonom yapıdaki Kürt Beyliklerinin başkaldırı süreci aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
◦ 1806 Babanzade Abdurahman Paşa önderliğindeki ilk Kürt başkaldırı hareketi
◦ 1832 Kor Mihemed Paşa Revanduz’un Soran bölgesinde başlatılan savaş
◦ 1842-1847 Bedirxan Bey Ayaklanmaları
◦ 1855 Yezdan İzzettin Şêr ayaklanmaları
Bu başkaldırı ve ayaklanmalar yenilgi ile sonuçlanınca, Kürt tarihinde Beylik ve Mirlik hareketleri dönemi kapanmıştır.
• 1880-1881 Şêx Ubeydullah Nehri ayaklanması: İran’da (Şemdinan Bölgesi) Milli bir Kürt Devleti kurmak istemiyle başlatılmıştır. Bu ayaklanma İlk Milli Kürt hareketi olarak değerlendirilmektedir.
KAYNAKÇA
Koçgiri Halk Hareketi, Araştırma Dizisi, Komal Yayınları
Koçgiri İsyanı; Sosyo-tarihsel Bir Analiz, Dilek Kızıldağ Soileau, İletişim Yayınları
Koçgiriler, Ali Kendav, Gün Yayıncılık
Kürdistan Üzerinde Emperyalist Bölüşüm Mücadelesi 1915-1925, İsmail Beşikçi, İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları
Koçkıri Kırımı 1920-1921, Mahmut Akyürekli, Tarih Kulübü Yayınları
Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım, Vet. Dr. M. Nuri Dersimi, Özge Yayıncılık
Kürdistan Tarihinde Dersim, Dr. Vet. Nuri Dersimi, Dilan Yayınları
Yakın Doğu’da Koçgiri & Dersim Kızılbaş Kürd Soykırımı, Selahattin Ali Arik, Pêri Yayınları
1925’ten Önce Ayrılma Taraftarı Kürt Örgütleri, M. Malmîsanij, Vate Yayınları
Kürt – İslam Ayaklanması 1919-1925, Uğur Mumcu, Tekin Yayınevi
Suyu Arayan Halklar Aşiretten Ulusallığa Doğru Kürtler, Hasan Yıldız, Doz/Hivda Yayınları
Sovyet Devletlerinin Kaynaklarında Kürt İsyanları, Mehmet Perinçek, Kaynak Yayınları
Kürt Tarihi Dergisi Osmanlıdan Cumhuriyete
Kürt Tarihi Dergisi 1915 ve Kürtler
Kürt Tarihi Dergisi Kürtlerde Aşiret
Kürt Tarihi Dergisi Türkiye Kurulurken Kürtler
Kürt ve Alevi Tarihinde Horasan, Mehmet Bayrak, Özge Yayıncılık
